Türkiye’deki Meyve Sebze Hallerinin Sorunları ve Düşen Ürün Miktarı

Türkiye’de Meyve Sebze Hallerinin Durumu

Mehmet Hanifi GÜLEL Türkiye’de 2024 yılında meyve ve sebze hallerine gelen ürün miktarı, geçen yıla göre yaklaşık yüzde 30 oranında bir düşüş gösterdi. Sektörün önde gelen isimleri, hallerin artık garanti satış ve fiyat belirlemede borsa işlevini yitirdiğini vurgularken, Türkiye’de satılan meyve ve sebzenin yalnızca üçte birinin hallerden geçtiğine dikkat çekiyorlar.

Türkiye Halciler Federasyonu Başkanı Yüksel Tavşan, tahminlerine göre ürün miktarında yüzde 30’luk bir azalma olduğunu belirtirken, ellerinde kesin bir veri olmadığını ifade etti. Tavşan, “Hale ürün gönderme azalıyor, çünkü halde satış garantisi kalmıyor. Zaten zincir marketler hal dışından ürün getiriyor. Bu durum, hale mal gönderen üretici ve tüccarın satış konusunda tereddüt etmesine yol açıyor. Fiyatın doğruluğuna dair şüpheler mevcut. Zincir ve uluslararası marketlerin bu durumu üzerindeki etkisi oldukça büyük. Halcinin yaptığı işi tedarikçiler üstlenmeye başladı” dedi.

Pazarcıların Durumu

Tavşan, tedarikçi ile hal arasındaki fiyat farkına dair bir tespitlerinin olmadığını belirterek, zincir marketlerin fiyata dikkat etmediğini, tek istediklerinin ürünün sürekli bulunabilirliği olduğunu aktardı. Ayrıca pazarcıların mevcut durumda bitme noktasına geldiğini ve pazarın doğal oluşumunun ortadan kalktığını dile getirdi. Eskiden pazarcıların 1,5 ton ürün alıp satabildiğini, bugün ise bu miktarın 300 kiloya düştüğünü vurguladı.

Hal Yasası ve Fiyat Sorunları

Hal yasasına da değinen Tavşan, “Yasayla fiyatlar düzenlenmez. Fiyat sorunu, planlamayla ilgili bir meseledir. Fiyatların makul olması için üreticiden tedarik zincirindeki maliyetlere kadar süreçlerin gözden geçirilmesi gerekiyor. En önemlisi ise temel ürünlerde planlama yapılmasıdır. Şu anda sadece patates ve soğanda planlama var. Eğer bu yıl olumlu sonuçlanırsa, bu diğer ürünlere de yansıyabilir” açıklamasında bulundu.

Hallerin Rekabet Ortamı

İstanbul Halciler Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Numan Dayan, halcilerin tamamen üreticinin temsilcisi olduğunu belirtti. Üreticilerin ürün gönderdikleri zaman ÇKS kayıt sistemi ve Hal Kayıt Sistemi’ne bildirim yaptıklarını ifade ederek şunları ekledi: “Bildirim yapmadan hallerde ürün gönderemezler. Biz tüm masraflarımız içinde yüzde 8 komisyon karşılığında ürünleri satarız. Hal içi tüccarlar ise istedikleri yerden, istedikleri fiyata ürün alıp getirebilir ve bu ürünleri de istedikleri fiyata satabilirler. Örneğin, üretici malını bana gönderdi ve ben domatesi 10 liradan sattım, yan taraftaki tüccar ise 15 liradan aldı. Siz de alıcıysanız, 10 liralık ürün dururken 15 liralık ürünü almazsınız. Burada büyük bir rekabet ortamı oluşmuş ve yüksek fiyatlar engellenmeye çalışılıyor. Ancak günümüzde meyve sebzeleri daha ucuza almak mümkün görünmüyor. Patates ve soğanı bile artık 10 liradan alamazsınız. Diğer ürünlerin maliyeti de her birinin 10 lira ek masrafı var. 2012 yılında çıkarılan yasa, belki de ilaç sektöründen sonra en iyi izlenebilen sistemdir. Kontrol mekanizmaları doğru çalışırsa, çok iyi bir izleme sağlanabilir.”

Üretici ve Tüketici Beklentileri

Antalya Toptancı Hal Yaş Sebze ve Meyve Komisyoncuları Derneği Başkanı Nevzat Akçan, Türkiye’deki hallerin durumunun iyi olmadığını ifade ederek, sektöre yön verebilmek için Türkiye’deki hallerin yeniden dizayn edilmesi gerektiğini söyledi. Akçan, “Eskiden faturasız mal satmak mümkün değildi. Şu an ise bildirim sistemi var ve 30 liraya aldığınız domatesi 10 lira olarak gösterebiliyor. Bugün üretici istediği yerde mal satabiliyor, ancak 10 yıldır sebze fiyatları ucuzlamadı” dedi. Tüketicilerin artık ucuz meyve sebze tüketmeye alışması gerektiğini belirten Akçan, “Bu yıl 30 liraya pahalı dediğimiz domatesi seneye parayla bulamayız. Çünkü üretim maliyetleri ve iş gücü inanılmaz artmış durumda. Geçen yıl serada işçi yevmiyesi 500-600 lirayken, bu yıl 1000-1200 lira. Tohum, fidan ve gübre maliyetleri de oldukça yüksek. Antalya Hal Müdürlüğü’nden aldığım verilere göre, 2024’ün ocak-kasım döneminde yüzde 45 azalma bekleniyor. Ayrıca, hal esnafının şu anda para döndürmesi zor. Faiz oranlarının yüksek olmasından dolayı, üretici getirdiği ürünün parasını hemen talep ediyor ve aldığı gibi bankaya koşup faize yatırıyor. Tüccar da üç ayda ödeyeceği çekini dört aylık sürede kesmek istiyor” diye konuştu.

Maliyetler ve Kayıt Dışı Satışlar

Anadolu Yakasında Meyve Sebze ve İş Adamları Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Mevlüt Yılmaz, mevcut yasanın hallerin kontrol altına alınacağını ve fonksiyonunun artacağını belirtmesine rağmen her yıl daha fazla haller dışında kayıt dışı ürünün satıldığını vurguladı. “Hallelere gelen ürün miktarı bazında yüzde 30 azaldı. Zaten hal miktarı azalmıştı, son birkaç aydır daha da azaldı. Dolayısıyla hallerin en büyük sorunu bu. Maliyetlerden dolayı, üretimi 10 liraya yapılan bir ürünü hale göndermek için 15-20 lira masraf ediliyor. Haldeki müşteri sayısında da giderek bir azalma yaşanıyor. Maalesef hal, yapması gereken işlevi yerine getiremiyor ve piyasadaki gerçek fonksiyonu yerine getiremiyor. Zincir marketler, pazarcılar ve hatta kendi ihtiyacı için oteller de ürün getirebiliyor. Bu nedenle hallerin işlevi her geçen gün daha da azalıyor” dedi.

Pazarın Durumu ve Korsan Haller

İzmir Halinde son bir ayda işlerin yavaşladığını ve fiyatlarda gerileme yaşandığını belirten İzmir Sebze ve Meyve Komisyoncuları Dernek Başkanı Orhan Doğan, “İnsanların alım gücü düştüğü için temel ürünlere yöneliyorlar. Sebze ve meyve, ikinci planda kalıyor ve tüketim düşüyor. Tüketimde yüzde 30’luk bir azalma var gibi görünüyor. Ayrıca, ürün fiyatları yasayla düşmez; bu durum arz talep dengesine bağlıdır. Daha önce marketlerin direkt üreticiden ürün alma imkanı yoktu, ancak marketler için yasal düzenleme yapıldı. Bu düzenlemeye rağmen fiyatlarda bir fayda sağlanamadı. Ancak ne yazık ki hal dışında satılan sebze ve meyvenin sorumluluğu halcilere kesiliyor” dedi.

Adana Kabzımallar Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanı Mahsun Doğan, ‘korsan hal’lerin oluşmaya başladığını anlattı. Adana Sebze Hali’ne yapılan denetimlerin ardından, hale ortalama günlük 3 bin ton ürün gelirken bu miktarın şimdi 1.000 tona düştüğünü söyledi. Doğan, “Maliye bizi denetlerken, hal dışında 25-30 yerde korsan satış noktaları oluştu. Korsan satış daha önce de vardı, ancak şimdi patlama yaşandı. 15 liraya sattığımız mandalinanın fiyatı 10-12 TL’ye düştü. Kayıt dışı noktalarda ise 20 liraya satılıyor. Maliyeciler yanlış yerde duruyorlar. Pazarcı, manavcı ve marketçiler bizlere ‘Sizde korsanlaşın, bize mandalinayı 12 liraya değil, 14’e satın’ diyorlar. Eğer biz 14 liradan götürüp verirsek, vergi, KDV ve stopaj ödemeyeceğiz. 2024’te bizim hale gelen ürün miktarında düşüş, yüzde 30’un üzerinde olacak. Hal yasası çıkıyor ama yasayı kullanacak olanlar bizleriz; o yasanın yapıldığı masada yokuz. Yasayla da fiyatlar düşmez. Hal dışı tüccar ne zaman devreye girdi, sorunlarımız da çoğaldı” şeklinde konuştu.