Orta Gelir Tuzağından Kaçmak Daha mı Kolay Hale Geldi?

Dünya Bankası geçtiğimiz günlerde 34 iktisadın son yıllarda yüksek gelir statüsüne ulaştığını açıkladı ve bu da orta gelir tuzağının sanıldığı kadar güçlü olmayabileceğini gösteriyor. Lakin bu bulgunun gerçek bir ilerlemeden çok Banka’nın yüksek gelir eşiğini düşürme uygulamasıyla ilgisi var.

“Orta gelir tuzağı” terimi, süratli büyüyen gelişmekte olan iktisatların yüksek gelir statüsüne ulaşmadan çok evvel ivme kaybetme eğilimini söz eder. Birinci olarak 2007 yılında Dünya Bankası ekonomisti Indermit Gill ve Brookings Enstitüsü’nden Homi Kharas tarafından ortaya atılan bu kavram, o vakitten bu yana ekonomistler ortasında ağır bir tartışma konusu haline gelmişti.

Bazı akademisyenler bu tuzağın varlığını sorgulasa da, birçok orta gelirli ülkenin gelişmiş iktisatların saflarına katılmakta zorlandığı yadsınamaz bir gerçek. Dünya Bankası’nın 2013 yılında yaptığı bir araştırma, 1960 ile 2008 yılları ortasında 101 orta gelirli iktisattan yalnızca 13’ünün sıçrama yapmayı başardığını ortaya koymuştu. Bunlar ortasında Japonya, dört “Asya kaplanı” – Hong Kong, Singapur, Güney Kore ve Tayvan – ve İspanya, Yunanistan ve Portekiz üzere etraf Avrupa ekonomileri yer alıyordu.

Ağustos ayında Dünya Bankası’nın yıllık Dünya Kalkınma Raporu tartışmayı yine alevlendirdi. Rapor şaşırtan bir biçimde 1990-2022 yılları ortasında orta gelir tuzağından kurtulup yüksek gelir statüsüne ulaşan 34 ekonomiyi tanımladı. Bu genişletilmiş kümede Şili ve Uruguay üzere Latin Amerika ülkeleri, Polonya ve Romanya üzere Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri, üç Baltık ülkesi ve Suudi Arabistan ve Umman üzere Körfez ülkeleri yer alıyor.

Güncellenen liste temel bir soruyu gündeme getiriyor: Orta gelir tuzağından kaçmak kolaylaştı mı, yoksa her vakit düşünüldüğünden daha mı kolaydı – tahminen de hiç var olmadı?

Ekonomilerin kalkınma statülerini belirleyen kriterler son birkaç on yılda değiştiğinden ve yüksek gelir eşiği kademeli olarak düşürüldüğünden yanıt kolay olmaktan uzak.

Örneğin bu yıl Dünya Bankası, yüksek gelirli bir ülkeyi kişi başına 13.845 $’ı aşan gayri safi ulusal gelire sahip bir ülke olarak tanımladı – bu sayı ABD’nin GSMH’sinin yaklaşık %20’sine denk geliyor. Bu, ABD düzeylerinin %24’ü olarak belirlenen 2012 çıtasından ya da Amerika’nın o zamanki GSMH’sinin %30’una denk gelen 7.620 dolarlık 1990 eşiğinden bir düşüşe işaret ediyor. Bu değişen kriterler, daha evvelki raporların neden daha az sayıda ülkeyi yüksek gelirli olarak sınıflandırdığını açıklamaya yardımcı olmakta.

ABD’nin beşte birine muadil GSMH’ye sahip bir ülkenin yüksek gelirli olarak sınıflandırılması, Dünya Bankası’nın gerçek ömür standartlarını daha gerçek bir halde yansıtan göstergeler olan fiyatları ve satın alma gücünü hesaba katmayan yaklaşımındaki kusurlara dikkat çekiyor.

Malezya buna bir örnek. 2023 yılında kişi başına düşen GSYH (cari dolar cinsinden) 12.570 dolardı ve yüksek gelir eşiğinin altında kalıyordu. Lakin, satın alma gücü paritesine nazaran ayarlandığında, kişi başına GSYH’si ABD düzeylerinin %45,5’i kadar ve bu da kıymetli ölçüde daha yüksek hayat standartlarını yansıtıyor.

Buna karşılık Şili, 2023 yılında kişi başına düşen 16.816 $ GSYİH ile yüksek gelirli bir iktisat olarak sınıflandırılmakta. Fakat Şili’nin SAGP’ye nazaran düzeltilmiş geliri Amerika’nınkinin yalnızca %36’sı kadar. Öteki bir deyişle, SAGP bazlı sayılar gerçek ömür standartlarının daha sağlam bir ölçüsünü sunuyor. Mevcut sistemde Malezya, Şili’den daha yüksek hayat standartlarına sahip olmasına karşın orta gelirli bir ülke olarak kalmakta.

Benzer halde, kişi başına düşen GSYH’si 16.000 $’ın (cari dolar cinsinden) biraz altında olan Türkiye, SAGP’ye nazaran düzeltilmiş kişi başına düşen GSYH’si ABD düzeylerinin %51’i olmasına karşın orta gelirli olarak sınıflandırılıyor. Dahası, SAGP sayıları ekonomik performans konusunda Dünya Bankası raporunun önerdiğinden muhakkak daha az optimist bir tablo çiziyor. Örneğin, Memleketler arası Para Fonu’nun 2024 Dünya Ekonomik Görünümü datalarına dayanarak yaptığım hesaplamalar, Meksika’nın bir OECD üyesi olmasına karşın, 1990’ların ortalarında Kuzey Amerika Hür Ticaret Anlaşması’nın yürürlüğe girmesinden bu yana ABD ile ortasındaki gelir farkının arttığını gösteriyor. SAGP’ye nazaran düzeltilmiş kişi başına GSYH’si 2010’ların başında Amerika’nın %35’i iken 2023’te %30’a düştü.

Brezilya ve Güney Afrika da misal bir seyir izlemekte. Brezilya’nın SAGP’ye nazaran düzeltilmiş kişi başına GSYH’si 2000 yılında ABD’nin %24’ü düzeyindeyken 2013 yılında yaklaşık %30’a yükselmiş, lakin 2023 yılında %25’in altına düştü.

Benzer biçimde, Güney Afrika’nın SAGP’ye nazaran kişi başına düşen GSYH’si 2000 yılında ABD’nin %22’si iken 2010 yılında %25’e yükselmiş, lakin 2023 yılında %20’nin altına düştü.

Asya ekonomilerinin genel olarak Latin Amerika ekonomilerinden daha düzgün performans gösterdiğinden emin olmak gerekir. Örneğin Güney Kore’nin SAGP’ye nazaran düzeltilmiş kişi başına GSYH’si 1980’lerin ortalarında ABD’nin %30’u iken 2023’te %73’e yükselerek kişi başına GSYH’si şu anda Amerika’nın %63’ü olan Japonya’yı geride bıraktı. Bu ortada Endonezya, son yirmi yılda ABD’ye nazaran gelirini ikiye katlayarak 2000 yılında ABD’nin yaklaşık %10’u düzeyinden 2023’te kıymetli bir gerileme olmadan yaklaşık %20’ye yükseldi.  Fakat onlarca yıllık ilerlemeye karşın, birçok orta gelirli ülke hala gelişmiş ekonomileri yakalamakta zorlanıyor ve bu gerçek ekseriyetle yüksek gelir eşiğinin düşürülmesi uygulamasıyla gizleniyor.

Dünya Bankası, bilhassa nominal GSYH’den mevcut ömür standartlarını daha düzgün yansıtan SAGP bazlı gelir sayılarına geçerek yaklaşımını yine gözden geçirmeli. Bu türlü bir düzenleme, ekonomik kalkınmanın daha adil ve daha sağlam bir ölçüsünü sunacaktır.

Project Syndicate / Keun Lee